Voor één keer is Bijdetijds niet bijdetijds. We draaien vandaag muziek van oude meesters die hun tijd ver, ver vooruit waren!
U leest het goed: we doen het vandaag anders dan anders. Waar we ons normaal richten op hedendaagse muziek – dat wil zeggen muziek van in principe levende componisten, liefst de afgelopen twintig jaar gecomponeerd – horen we vandaag muziek van vóór 1900. Maar dan wel ultramoderne muziek van voor 1900. Muziek die niet alleen modern voor die tijd was, maar ook in onze oren nog ontzettend vernieuwend klinkt!
“Belle, bonne, sage” van Baude Cordier, uit de Codex Chantilly.
Voorbeelden van zulke muziek vind je al in de middeleeuwen. De op zich al vooruitstrevende Ars Nova uit Parijs werd in Avignon (stad van de tegenpaus, waar een flinke culturele voorhoede aanwezig was) uitgebouwd tot de ars subtilior. Het kon allemaal niet ingewikkeld genoeg zijn. Nu nog staan we versteld van de subtiele maatverdeling en soms extreme chromatiek. Ook bijzondere notaties werden niet geschuwd (zie afbeelding).
Later, in de renaissance, slaan componisten opnieuw aan het experimenteren. De Italiaan Nicola Vicentino gaat daar het verste in: hij ontwikkelt microtonale toetsinstrumenten en schrijft er ook nog stukken voor. De stemming die hij gebruikt is bijna dezelfde als de 31-toonsstemming. Daarom kunnen deze werken, die in zijn eigen tijd praktisch ongehoord bleven, moeiteloos op het Fokkerorgel in het Amsterdamse Muziekgebouw worden gespeeld.
In de barok en de klassiek wordt het wat meer zoeken naar zieners, maar wie zoekt die vindt. De Zuid-Duitse vioolvirtuoos Biber, een durfal in hart en nieren, schrijft in zijn Batallia een fuga in meerdere toonsoorten! Bij Mozart vinden we een gigue die zo van Hindemith of Les Six had kunnen zijn (jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw!), en een muzikaal dobbelspel dat John Cage nog zou inspireren.
We eindigen rond 1900. In de romantiek wordt vernieuwing de norm, soms bijna een vereiste. Toch zijn sommige componisten hun tijd verder vooruit dan andere. Wat te denken van Liszts Bagatelle sans tonalité, geschreven in 1885? Of van Clairs de lune – niet van Debussy, maar van diens tijdgenoot Abel Decaux? Ze waren Schönberg jaren voor toen die in 1908 “de lucht van andere planeten” voelde. Ter vergelijking sluiten we af met dit werk, dat onlangs door Barbara Hannigan op de plaat werd gezet. Hier eindigt de tijd van de zieners en begint de tijd van de ‘gewone’ avant-garde.
Afspeellijst
1. Baude Cordier – Belle, bonne sage
2. Solage – Fumeux fume de fumée
3. Nicola Vicentino – Madonna, il poco dolce
4. Nicola Vicentino – Musica prisca caput
5. Heinrich Ignaz Franz von Biber – Batallia
6. Wolfgang Amadeus Mozart – Musikalisches Würfelspiel, KV 516f
7. Wolfgang Amadeus Mozart – Eine kleine Gigue, KV 574
8. Franz Liszt – Bagetelle sans tonalité
9. Abel Decaux – Clairs de lune: Minuit passe
10. Arnold Schönberg: Strijkkwartet nr. 2 in fis, opus 10: IV. Entrückung (“Ich fühle Luft von anderem Planeten”)
Uitvoerenden
Ensemble Organum o.l.v. Marcel Pérès (1, 2)
Ere Lievonen, 31-toonsorgel (3, 4)
Hespèrion XXI, Concert des Nations, Capella Reial de Catalunya, alles o.l.v. Jordi Savall (5)
Neville Marriner, Erik Smith, klavecimbel (6)
Ronald Brautigam, fortepiano (7)
Cédric Tiberghien, piano (8)
Marc-André Hamelin, piano (9)
Emerson String Quartet (10)
Barbara Hannigan, sopraan (10)
