#2. Jan Wolff, mede-oprichter van de Concertzender, is op woensdag 22 augustus overleden. Jan Wolff, zelf hoornist in o.a. de Volharding, heeft zich zijn hele leven hard gemaakt voor de hedendaagse muziek en de ensemblecultuur. Vanuit die passie richtte hij in 1979 het Muziekcentrum de IJsbreker op, in 1982 de Concertzender en later, in 2005, het Muziekgebouw aan het IJ.
In dit programma aandacht voor zijn leven als hoornist, zijn inzet voor de hedendaagse muziekensembles en zijn muzikale voorkeuren en ontdekkingen.
Het tweede deel van dit eerbetoon aan Jan Wolff beginnen we met de tweede helft van De Staat van Louis Andriessen. Het is de opname van de première op 28 november 1976 in het Concertgebouw in Amsterdam. Uitvoerenden waren toen zangeressen Adinda de Nijs, Roberta Alexander, Lucia Kerstens en Marianne Kweksilber, pianisten Reinbert de Leeuw en Maarten Bon en het Nederlands Blazers Ensemble. Het geheel stond onder leiding van Lucas Vis. De opname verscheen in 1977 op een dubbel-lp van Donemus waarvan de eerste twee kanten waren gereserveerd voor De Staat. U hoorde vanavond de tweede kant.
In een interview met Pay-Uun Hiu in de Volkskrant van 28 september 2008 noemde Jan Wolff De Staat van Louis Andriessen als de compositie die hem op 40-jarige leeftijd het meest aangreep. “Monumentaal commentaar op het gemak van de minimal Music. Briljante vervlechting van twee botsende orkesten, twee mammoeten die versmelten.”, zo omschreef hij zijn motivatie. Het was toen 1981.
In de jaren dat Louis Andriessen aan De Staat schreef ontstonden er plannen voor een kamermuziekzaal in Amsterdam. Er kwamen steeds meer ensembles: De Volharding in 1972, het Willem Breuker Collectief in 1974, het ASKO studenten kamerorkest in 1975, Hoketus, het Schönberg Ensemble. De beschikbare concertzalen waren allemaal te groot of te klein. Amsterdam had behoefte aan een zogenaamde middenzaal met een capaciteit van zo’n 700 stoelen. Vanaf 1975 tot 1979 werd er druk vergaderd, maar omdat er zo veel belanghebbenden waren die allemaal een vinger in de pap wilden hebben kwam er dus niets van de grond.
In 1979 kreeg Jan Wolff een visioen, hij ging en overwon met Muziekcentrum De IJsbreker.
Met zijn eigen handen en met de hulp van vrienden toverde hij het zieltogende pand aan de Weesperzijde om tot een klein maar bijzonder fijn centrum voor eigentijdse muziek. Hier kon men niet alleen spelen en luisteren, maar ook repeteren en aan de bar zitten.
Het was al snel bekend dat je in De IJsbreker de mooiste, de nieuwste en de krankzinnigste muziek kon horen. Op 10 januari 1985 klonk het volgende stuk.
Het was pianist Ivar Mikashoff die deze compositie van Conlon Nancarrow speelde. Tango? [spreek uit als: Tango Questionmark] is oorspronkelijk bedoeld voor pianola, geen uitgeschreven notenbeeld maar een rol met gestoken gaatjes. Nancarrow had na enkele teleurstellende ervaringen geen enkel vertrouwen meer in het accuraat kunnen van musici van vlees en bloed. Hij verliet zijn geboorteland Amerika en trok zich terug in Mexico, waar hij zijn leven wijdde aan het steken van pianolarollen. Op deze wijze prikte hij een oeuvre van ruim 50 Pianola etudes (Studies for Player Piano) bij elkaar.
Jan Wolff wist niet wat hij hoorde. Hier moest hij meer van weten en met hem de rest van de wereld. Twee jaar later besteede het Holland Festival op zijn initiatief aandacht aan de muziek van Nancarrow. Jan had de componist zo ver gekregen dat hij naar Nederland wilde afreizen en hij had Ivar Mikhashoff de opdracht gegeven een aantal van de etudes voor pianola voor blaasensemble te bewerken. De oude meester was zichtbaar ontroerd toen hij hoorde en zag dat er wel degelijk musici van vlees en bloed waren die zijn uiterst complexe muziek accuraat konden uitvoeren.
Een van de door Mikashoff bewerke etudes was Study #6, door Nancarrow omschreven als een soort ‘abstracte tango’. In de periode 2001-2008 heeft Raaf Hekkema, saxofonist bij het Calefax Rietkwintet, een aantal etudes opnieuw gearrangeerd voor piano en vijf rietblazers. Onder deze bewerkingen ook Study #6. Luister nu naar deze bewerking uitgevoerd door Ivo Janssen, piano en Calefax Rietkwintet: Oliver Boekhoorn, hobo en Engelse hoorn. Ivar Berix, klarinet. Raaf Hekkema, alt- en sopraansaxofoon. Jelte Althuis, basklarinet en bassethoorn en Alban Wesly, fagot.
Na de oprichting op 30 december 1982 vond de Concertzender onderdak in De IJsbreker. Eerst in een tent op zolder, later in een kleine studio met spreekcel op de begane grond achter de keuken van het café. De eerste proefuitzending, gepland op 19 & 20 februari 1983, ging niet door omdat het verantwoordelijke ministerie vond dat de programmering niet ‘Amsterdams’ genoeg was. Hoe hard de donderslag bij heldere hemel ook was, Jan Wolff ging nooit bij de pakken neerzitten. Als de minister niet linksom overtuigd kon worden, dan maar rechtsom, dus werd een programmering bedacht rond Amsterdamse straten, pleinen, kerken, orgels en componisten. En daar had Den Haag wel oren naar.
Op 31 maart 1984 begonnen de reguliere weekuitzendingen en in november werd er dagelijks uitgezonden: ’s ochtends twee uur en ’s avonds vijf uur. De programmering van De IJsbreker speelde een belangrijke rol in de uitzendingen. Niet alleen live programma’s vanuit de zaal, maar ook opnamen die op een later tijdstip werden uitgezonden.
In 1990 verlaat De Concertzender De IJsbreker om in te trekken bij SALTO, die boven de Kroon aan het Rembrandtplein een studiocomplex had gerealiseerd. Jan Wolff heeft de ontwikkelingen van de Concertzender altijd met warme belangstelling gevolgd. Sinds ons vertrek uit Hilversum was hij weer lid van ons Comité van Aanbeveling.
In de loop van de ruim 20 jaar dat De IJsbreker heeft bestaan als concertzaal zijn er talloze opnamen gemaakt, voor radio, televisie, grammofoonplaten en cd’s.
Op 24 januari 1999 gaven de Amerikaanse accordeoniste Pauline Oliveros en Amerikaanse pianist David Gamper een concert in het kader van de Serie Accordeon. Beide instrumenten zijn verbonden met EIS, een elektronisch systeem. Van dit optreden is een cd gemaakt. Luister naar EIS Cream.
In 1986 wordt duidelijk dat de zaal van De IJsbreker te klein is. Het visioen van Jan Wolff was ingehaald door een nieuw visioen dat in 1975 al aan de horizon opdoemde: een nieuw te bouwen muziekcentrum voor kamermuziek.
Jan Wolff begint een ware odyssee door de stad op zoek naar een geschikte locatie voor een nieuw muziekcentrum. In 20 jaar tijd passeerde zo’n beetje de hele stad de revue, maar nooit sprong het licht op groen. De plannen voor een muziekcentrum op het Westergasterrein waren in zeer ver gevorderd stadium en ook dat ging uiteindelijk niet door.
Eind jaren 90, op het scheiden van de 20e eeuw, komt de Oostelijke Handelskade in zicht. Dat zicht is nu een van de mooiste uitzichten van Amsterdam. Toen Hare Majesteit op 15 juni 2005 met een Koninklijke gongslag het Muziekgebouw aan ’t IJ opende gaf Jan Wolff ‘zijn’ muziekgebouw terug aan de stad Amsterdam, aan de musici en aan het publiek.
De droom van Jan Wolff waar je als musicus alleen maar van kunt dromen en waar je als publiek kunt wegdromen.
Jan Wolff was een pleitbezorger voor het ‘verkennend luisteren’, ga maar zitten in die zaal en laat het maar komen. Na afloop mag je het met goed fatsoen niet mooi vinden. De mindere uitdaging is het ‘herkennend luisteren’, iets wat we sinds jaar en dag kunnen doen bij onder meer De Toppers. Veilig, maar de wereld om je heen wordt wel steeds kleiner.
Op 25 september 2008 sprak Volkskrant-journaliste Pay-Uun Hiu met Jan Wolff naar aanleiding van diens pensionering als directeur van Muziekgebouw aan ’t IJ. Zij vroeg hem onder andere naar de drie composities die hem gedurende zijn leven het meest geraakt hebben. De eerste twee, de Pastorale van Beethoven en De Staat van Louis Andriessen, kwamen eerder dit programma aan bod.
De derde compositie is La Noche de los Mayas van de Mexicaanse componist Sylvestre Revueltas, die het werk schreef in 1939. In de woorden van Jan: “Je hoort drie tot vier eeuwen muziek versmelten, het hoorbare bewijs dat vooruitgang in de muziek zich onafhankelijk voltrekt, dat veranderingen in de lucht hangen en niet alleen maar door componisten van elkaar worden overgenomen.” Dit is het werk dat op het moment van het interview de meeste indruk op hem maakte. Dat was in 2008, Jan was toen net de 66 gepasseerd.
De eerste twee delen van La Noche de los Mayas van Sylvestre Revueltas: Noche de los Mayas (molto sotenuto) en Noche de Jaranas (scherzo), worden uitgevoerd door het Los Angeles Philharmonic onder leiding van Esa-Pekka Salonen.
Wij nemen afscheid van Jan Wolff, oprichter van Muziekcentrum De IJsbreker, initiator van Muziekgebouw aan ’t IJ, oprichter van de Concertzender, musicus, visionair maar bovenal mens, een heel bijzonder mens.
1. Louis Andriessen (1939).
Uit: De Staat – slot (1973-76)
Reinbert de Leeuw & Maarten Bon, piano. Nederlands Blazers Ensemble olv. Lucas Vis.
Live-opname van de première op 28 november 1976 in het Concertgebouw in Amsterdam.
Donemus Composers’ Voice CV 7702 (1977).
Conlon Nancarrow (1912-1997).
2. Uit: Studies for Player Piano: Tango?
Pianorol afgespeeld op een pianola
Wergo WER 6907 2 (1999).
3. Study #6, arrangement voor blaaskwintet en piano door Raaf Hekkema.
Ivo Janssen, piano. Calefax Rietkwintet: Olivier Boekhoorn, hobo & Engelse hoorn. Ivar Berix, klarinet. Raaf Hekkema, alt- & sopraansaxofoon. Jelte Althuis, basklarinet & bassethoorn & Alban Wesly, fagot.
MDG 619 1548-2 (2009).
4. Pauline Oliveros & David Gamper.
EIS Cream.
Pauline Oliveros, just intonation accordeon/EIS, David Gamper, piano/EIS.
Live-opname uit De IJsbreker, 24 januari 1999.
JdK Productions 1999.
5. Sylvestre Revueltas (1899-1940).
Uit: La noche de los Mayas (1939): I Noche de los Mayas – Molto sostenuto, II Noche de Jaranas – Scherzo.
Los Angeles Philharmonic olv. Esa-Pekka Salonen.
Sony Classical SK 60676 (1999),
6. Mercedes Sosa.
Años.
Live-opname van concerten in het Operatheater in Buenos Aires, Brazilië (18 & 28 februari 1982).
30 Años | Verve World – 518 789-2.
Met dank aan Pay-Uun Hiu en Louis Andriessen.
